การถนอมพืชอาหารสัตว์

ลักษณะของหญ้าแห้งที่มีคุณภาพดี

                    1.   เป็นหญ้าแห้งที่ตัดทำจากพืชที่มีอายุพอเหมาะจะทำให้มีปริมาณธาตุอาหารสูง

                    2.     มีใบมาก ส่วนของลำต้นอ่อนนิ่ม ส่วนของใบพืชจะมีธาตุอาหารสูงและมีลักษณะนิ่มน่ากิน

                    3.     มีสีเขียวอ่อนและกลิ่นหอม เป็นหญ้าแห้งที่มีคุณภาพดีสีเขียวในเหลืองมีคุณภาพปานกลาง สีเหลือง คุณภาพต่ำ สีเหลืองขาว เสื่อมคุณภาพไม่เหมาะที่จะนำมาใช้เลี้ยงสัตว์

                    4.     ปราศจากวัชพืชอื่น ๆ เพราะจะทำให้สัตว์กินหญ้าแห้งน้อยลงโดยเฉพาะจะต้องไม่มีวัชพืชที่ระบาดร้ายแรงและวัชพืชที่เป็นพิษกับสัตว์เช่น หญ้าขจรจบ ต้นสาบเสือ ต้นกระเพราะป่า ต้นไมยราบ เป็นต้น

                    5.  ไม่เป็นรา  และมีความชื้นมากเกินไปจนเกิดลักษณะการหมักเน่าจะเป็นอันตรายต่อสัตว์หรือสัตว์ไม่กิน

                    6.  ไม่มีวัตถุต่าง ๆ ปลอมปนเช่น เศษไม้ ถ่าน ฝุ่น เป็นต้น

                การนำไปใช้เลี้ยงสัตว์

-   สัตว์อายุน้อย เช่น ลูกโคหลังหย่านม สามารถใช้พืชแห้งคุณภาพดีเป็นอาหารได้ จะทำให้กระเพาะหมักของลูกโคมีการพัฒนาสมบูรณ์เร็วขึ้น ลูกโคกินอาหารหยาบได้ดีขึ้น ถ้าใช้เลี้ยงลูกโคตั้งแต่ยังดูดนม จะทำให้หย่านมลูกโคได้เร็วขึ้น

สัตว์ที่โตเต็มวัย ใช้พืชแห้งคุณภาพดี จะทำให้โคกินวัตถุแห้งได้มากขึ้น ได้รับสารอาหารจากวัตถุดิบอาหารสัตว์เต็มที่ ยังทำให้คอกสะอาด เนื่องจากมูลโคมีน้ำน้อยเก็บกวาดง่าย

การทำหญ้าหมัก

หมายถึง การเก็บหญ้าไว้ในสภาพที่ไม่มีออกซิเจน โดยจะได้หญ้าที่มีรสเปรี้ยว กลิ่นหอมและอยู่ในสภาพที่อ่อนนุ่ม หรือในสภาพอวบน้ำเช่นเดียวกับหญ้าสด ทำให้สัตว์กินได้มาก ย่อยได้ง่ายกว่าหญ้าแห้งพืชที่เหมาะสำหรับทำหญ้าหมัก ควรมีความชื้นระหว่าง 60-70% ซึ่งจะเหมาะกับการเจริญเติบโตของ       จุลินทรีย์และควรมีปริมาณน้ำตาลที่ละลายน้ำได้ไม่น้อยกว่า 12% ในวัตถุแห้ง ถ้าปริมาณน้ำตาลมีน้อย ควรใช้น้ำตาลหรือกากน้ำตาลเป็นสารเติมในการหมักพืชที่เหมาะกับการหมักทั่วไป ได้แก่ ข้าวโพด ข้าวฟ่าง โดยตัดพืชดังกล่าวในช่วงที่กำลังเป็นน้ำนมด้วยเครื่องตัดหรือใช้แรงคนตัด สำหรับหญ้า ได้แก่ เนเปียร์ กินนีสีม่วง รูซี่ อะตราตัม พลิแคทูลั่ม แพงโกล่า แล้วนำมาสับเป็นชิ้นเล็ก ๆ ประมาณ 1- 2 นิ้ว นำมาบรรจุในภาชนะหรือถังหมักอัดให้แน่น เพื่อไล่อากาศออกให้หมด ในกรณีที่ต้องการผลิตพืชหมักปริมาณมาก อาจจะเติมกากน้ำตาลหรือข้าวโพดป่นลงไปด้วย เพื่อเป็นสารช่วยหมัก ซึ่งจะเกี่ยวข้องกับคุณภาพของพืชหมัก โดยใช้กากน้ำตาล 10-30 กก./หญ้า 1 ตัน ทำการหมักไว้ประมาณ 21 วัน จึงเปิดใช้ได้ หญ้าหมักที่ดีจะมีสีเหลือง-อมเขียวกลิ่นหอม มีความชื้นประมาณ 80% มีค่าความเป็นกรด-ด่างประมาณ 3.5 – 4.2 ไม่มีราหรือกลิ่นบูดเน่า ไม่มีเมือก หญ้าหมักสีดำไม่ควรนำไปให้โคกิน โคจะกินหญ้าหมักได้ 10-15 กก./วัน

2.3  ขั้นตอนการผลิตพืชหมัก

                    การผลิตพืชหมักมีขั้นตอน ดังนี้

1)    ตัดเกี่ยวพืชอาหารสัตว์ช่วงที่พืชมีผลผลิตและคุณภาพสูงที่สุด สำหรับหญ้าอาหารสัตว์ในประเทศไทยควรตัดเกี่ยวเมื่ออายุ 30-45 วัน ส่วนถั่วอาหารสัตว์ควรตัดเกี่ยวอายุ 60-90 วัน

2)    หั่นพืชให้เป็นชิ้นเล็ก ๆ ความยาวประมาณ 1-3 เซนติเมตรเพื่อให้สามารถอัดแน่น  ลดพื้นที่และทำให้กระบวนการหมักเกิดเร็วขึ้น ปัจจุบันมีอุปกรณ์เก็บเกี่ยวพืชติดรถแทรกเตอร์ที่หั่นพืชเป็นชิ้นขนาดเล็กแล้วนำไปผลิตพืชหมักได้

3)    อัดพืชหมักลงในภาชนะ ถุงหมัก ถังหมัก หรือบ่อหมักให้แน่นภายในระยะเวลาสั้นที่สุด สำหรับการผลิตพืชหมักปริมาณน้อย ๆ อาจจะใช้คนเหยียบใช้น้ำหนักกดทับ ส่วนการผลิตปริมาณมาก ๆ ใช้รถแทรกเตอร์เหยียบจนแน่น พืชหมักที่อัดได้แน่นกว่า มีคุณภาพดีกว่าและเก็บได้นานกว่า

4)    ปิดภาชนะ ถุงหมัก ถังหมัก บ่อหมักให้สนิทกันอากาศเช้า สำหรับการผลิตในบ่อคอนกรีตหรือคันดิน ควรใช้วัตถุที่มีน้ำหนักมาก ๆ ทับ เช่น ดินแท่งคอนกรีต ยางรถยนต์ จนกว่าจะถึงเวลาเปิดใช้ประโยชน์

5)      เก็บพืชหมักไว้ในที่เย็น ควรตั้งไว้ในที่ร่ม

2.4  การเลือกวิธีผลิตพืชหมัก

                    การเลือกวิธีผลิตพืชหมัก หรือเลือกอุปกรณ์ที่จะใช้ในการผลิตพืชหมัก ขึ้นกับปริมาณพืชที่จะหมัก ระยะเวลาที่ต้องการเก็บรักษาพืชหมัก รวมทั้งความสามารถในการลงทุนของเกษตรกรและความเหมาะสมกับสภาพภูมิอากาศ

                    การเลี้ยงโคนมในประเทศไทยปัจจุบัน เกษตรกรนิยมผลิตพืชหมักมากขึ้น โดยฟาร์มขนาดเล็กผลิตพืชหมักปริมาณน้อย ใช้ภาชนะที่หาได้ในท้องถิ่นราคาถูก เช่น

-    ถุงพลาสติก  (โอกาสที่ถุงจะฉีกขาดง่าย ทำให้หญ้าหมักเน่าเสียได้)

-    กระสอบสานหุ้มพลาสติก (สามารถใช้ถุงใส่อาหารสัตว์เปล่าที่มีอยู่ตามฟาร์มเลี้ยงสัตว์)

-    ถังพลาสติก (ราคาถังค่อนข้างแพง)

-    ก่อกำแพงคอนกรีต

                    ฟาร์มขนาดใหญ่บางฟาร์มเริ่มสนใจผลิตพืชหมักไว้ใช้เลี้ยงสัตว์ให้เพียงพอตลอดปี โดยใช้อุปกรณ์ขนาดใหญ่  เช่น กำแพงคันดิน กำแพงคอนกรีต หรือ ผลิตพืชหมักแบบห่อก้อน ส่วนไซโลตั้งพื้นแบบถังกลมทั้งแบบถังคอนกรีตและถังเหล็ก ไม่เหมาะสมกับประเทศไทย เพราะนำพืชหมักออกมาใช้ยากและไม่เหมาะสมกับสภาพอากาศร้อน

การทำหญ้าหมักในกระสอบสานหุ้มพลาสติก หรือถุงใส่อาหารสัตว์เปล่า

                    การทำหญ้าหมักโดยใช้กระสอบสานหุ้มพลาสติกใสเป็นภาชนะในการบรรจุ จะเหมาะสำหรับเกษตรกรรายย่อย ๆ เพราะสามารถทยอยทำได้ตามกำลังแรงงาน และปริมาณหญ้าสด ทั้งยังสะดวกในการนำออกมาใช้เลี้ยงสัตว์ ซึ่งจะไม่ฉีกขาดง่ายและสามารถป้องกันมด แมลงกัดถุงทำให้หญ้าหมักเน่าเสียได้

ปัจจัยสำคัญที่ควบคุมคุณภาพของหญ้าหมัก

1.       อากาศในภาชนะที่ใช้หมัก จะต้องบรรจุพืชลงในภาชนะที่ใช้หมักให้เสร็จภายในระยะเวลาสั้นที่สุดแล้วปิดภาชนะให้สนิทไม่ให้อากาศเข้า รักษาสภาวะสุญญากาศในภาชนะ

2.     ความชื้นของพืช พืชที่นำมาหมักควรมีความชื้นอยู่ระหว่าง 60-70% ลดความชื้นต้นพืชเล็กน้อยก่อนบรรจุภาชนะหมัก หลีกเลี่ยงการผลิตพืชหมักวันที่มีฝนตก

3.       ปริมาณน้ำตาลในพืช พืชที่นำมาหมักควรมีปริมาณน้ำตาลที่ละลายได้อยู่ระหว่าง 12-25%

4.       อุณหภูมิ ตั้งภาชนะหมักไว้ที่อุณหภูมิ 25^OC – 30^OC ซึ่งจะเป็นอุณหภูมิที่เหมาะสมในการหมัก

ลักษณะหญ้าหมักที่ดี

-    มีกลิ่นหอมเหมือนกลิ่นผลไม้ดอง หรือกลิ่นน้ำส้มสายชู

-    มีลักษณะไม่ลื่น, ไม่เป็นเมือก

-    มีรสเปรี้ยวเหมือนผักดอง

-    มีสีเขียวอมเหลือง

การทำฟางปรุงแต่ง

หมายถึง  การนำฟางข้าวมาปรับปรุงคุณภาพโดยการใช้สารละลายยูเรีย 6 % (ยูเรีย 6 กก. ละลายน้ำ 100 ลิตร) แล้วหมักไว้นานประมาณ 3 สัปดาห์ หลังจากนั้นนำฟางที่ปรุงแต่งซึ่งต้องการจะใช้มาผึ่งลม เพื่อลดก๊าซแอมโมเนียบางส่วนลง ก่อนนำไปให้สัตว์กิน ส่วนที่เหลือให้ปิดคลุมผ้าพลาสติกไว้เช่นเดิม เพื่อป้องกันการเกิดราขึ้น  ปกติแล้ว ฟางข้าวจะมีโปรตีน ประมาณ 1.5/2% เท่านั้น หลังจากนำมาปรับปรุงคุณภาพ เป็นฟางปรุงแต่ง แล้วจี % ของโปรตีนเพิ่มขึ้นอีกประมาณ  4  เท่าตัว

อุปกรณ์ในการทำฟางปรุงแต่ง

1.       ฟางข้าว

2.       ปุ๋ยยูเรีย (ปุ๋ยเย็น หรือปุ๋ยสูตร 46-0-0)

3.       น้ำ

4.       ภาชนะใส่น้ำ เช่น โอ่งหรือถังน้ำมัน 200 ลิตร

5.       บัวรดน้ำ

6.       เครื่องชั่ง

7.       พลาสติกใส หน้ากว้าง 1.25 เมตร

วิธีทำ

1.     เตรียมพื้นที่ที่จะทำกองฟางหมัก ขนาดกว้างประมาณ 3 เมตร ยาวประมาณ 6 เมตร โดยเลือกพื้นที่เป็นที่ราบไม่ลาดเอียง ปรับที่ให้เรียบไม่ให้มีเศษไม้หรือหินหลงเหลืออยู่

2.     ตักน้ำใส่ภาชนะที่เตรียมไว้ ให้ได้ประมาณ 100 ลิตร (5 ปี๊บ) )  ชั่งยูเรีย 6 กก. แล้วนำไปละลายน้ำดังกล่าว คนให้ทั่วจนยูเรียละลายหมด

3.     ตัดผ้าพลาสติก ให้ยาวผืนละ 5 เมตร 2 ผืน  ปูผ้าพลาสติกนี้บนพื้นที่ซึ่งเตรียมไว้ ให้ขอบผ้าพลาสติกเหลื่อมกันประมาณ 4- 5 นิ้ว ยกขอบรอบนอกของผ้าพลาสติกด้วยมัดฟางหรือท่อนไม้ เพื่อป้องกันมิให้น้ำยูเรียไหลออกจากกองฟาง

4.       ขนฟางมากองบนผ้าพลาสติกที่ปูพื้นไว้ ให้ได้ฟาง 100 กก. เกลี่ยฟางให้กระจายอย่างสม่ำเสมอ

5.       นำน้ำยูเรียที่ผสมไว้แล้ว รดบนฟางอย่างทั่วถึงด้วยบัวรดน้ำ จะได้ฟางปรุงแต่งชั้นแรก

6.     ทำชั้นที่สอง ตามขั้นตอนที่กล่าวมาแล้ว เรื่อย ๆ ไปจนครบชั้นที่ 5  จะได้ฟางปรุงแต่ง จำนวน 500 กก.  ในการทำฟางปรุงแต่งชั้นที่ 3 ชั้นที่ 4 และชั้นที่ 5 ควรขึ้นไปเดินย่ำ เพื่อไม่ให้กองฟางหลวม ซึ่งจะทำให้กองฟางล้มได้ เมื่อเสร็จแล้วจะได้กองฟางสูงประมาณ 1 เมตร

7.     ตัดผ้าพลาสติกมา 5 ผืน ยาวผืนละ 5 เมตร ใช้ผ้าพลาสติกที่ตัดไว้ 3 ผืน คลุมส่วนบนของกองฟางตามแนวขวาง ให้ขอบผ้าพลาสติกแต่ละผืนเหลื่อมกัน 4- 5 นิ้ว ที่เหลืออีก 2 ผืน ให้ปิดหัวท้ายของกองฟางเมื่อคลุมเสร็จจะมีขอบพลาสติกที่คลุม และขอบผ้าพลาสติกที่รองพื้นเหลืออยู่เล็กน้อย ให้พับขอบผ้าที่เหลือเข้าด้วยกัน

8.     เอาท่อนไม้หรือวัสดุอื่น ๆ ทับพลาสติกอีกชั้นหนึ่ง เผื่อป้องกันพลาสติกถูกลมพัดและป้องกันแดดส่อง ทิ้งไว้ 21 วัน ก็สามารถนำมาใช้เป็นอาหารสัตว์ได้

ลักษณะฟางปรุงแต่งที่ดี

1.       มีสีน้ำตาลเข้มกว่าปกติ

2.       มีกลิ่นแอมโมเนีย

3.       มีความชื้นประมาณ 50%

4.       มีลักษณะอ่อนนุ่ม

5.       ไม่มีราขึ้น

        การทำฟางปรุงแต่งกะให้ใช้หมดภายใน 3-4 สัปดาห์ (น้ำหนักฟางประมาณ 1,500 กก.)  และให้พอกับจำนวนโค โดยที่ฟางกองใหม่สามารถเปิดให้กินได้เมื่อฟางกองแรกหมดพอดี

การใช้เป็นอาหารโค-กระบือ

                นำฟางปรุงแต่งที่ผึ่งลม เพื่อลดก๊าซแอมโมเนียลงแล้ว มาให้สัตว์กินในปริมาณที่น้อย ๆ ก่อน ในกรณีที่สัตว์นั้นยังไม่เคยกินฟางปรุงแต่งมาก่อน โดยผสมกับฟางข้าวให้กิน หรือผสมกับวัสดุอาหารชนิด   อื่น ๆ แล้วค่อย ๆ เพิ่มปริมาณฟางปรุงแต่งขึ้นเรื่อย ๆ เพื่อให้ทั้งตัวสัตว์เองและจุลินทรีย์ในกระเพาะได้มีโอกาสปรับตัว  การให้กินฟางปรุงแต่งควรให้กินให้หมดหลังนำออกใช้ ภายใน 4 ชม. และควรมีน้ำให้สัตว์กินอย่างเต็มที่ โคสามารถกินฟางปรุงแต่งได้อย่างเต็มที่ประมาณ 2 – 2.5% ของน้ำหนักตัว

                การให้สัตว์กินฟางปรุงแต่งอย่างเดียวเต็มที่ จะพอเพียงสำหรับการพยุงน้ำหนักตัวไม่ให้ลดลงเท่านั้น ถ้าต้องการให้มีการเจริญเติบโตหรือให้ผลผลิต จำเป็นต้องเสริมอาหารที่มีคุณค่าสูงให้แก่สัตว์ด้วย เช่น โคมีน้ำหนัก 200 – 250 กก. ให้กินฟางปรุงแต่งวันละ 5 กก. ให้อาหารผสมโปรตีน 14% กินวันละ 1- 2 กก. หรือให้กินรำละเอียด 1.5 กก. จะทำให้โคมีน้ำหนักเพิ่มวันละประมาณ 400 กรัม แต่ถ้ากินฟางปรุงแต่งอย่างเดียวจะเพิ่มน้ำหนักได้วันละประมาณ 30- 35 กรัม เท่านั้น

ข้อควรระวัง

-       อย่าให้พลาสติกเป็นรูเพราะก๊าซแอมโมเนียจะระเหยออกไปทำให้ฟางปรุงแต่งไม่ได้ผลดีเท่าที่ควร อาจใช้เทปใสซ่อมพลาสติกที่ขาดได้

-       การคลุมกองฟางเป็นสิ่งจำเป็น  เพื่อป้องกันไม่ให้ฟางในกองถูกแสงแดด เพราะจะทำให้ฟางภายในกองมีอุณหภูมิสูงขึ้น ทำให้ก๊าซแอมโมเนียขยายตัวและลอยขึ้นข้างบน ทำให้ฟางที่อยู่ด้านล่างถูกปรุงแต่งไม่สมบูรณ์และทำให้คุณภาพไม่ดีเท่าที่ควร

                    นอกจากการทำฟางปรุงแต่งแล้ว ยังสามารถใช้วิธีการอื่น ๆ ในการเพิ่มคุณค่าทางโภชนะของฟางข้าวได้  โดยใช้สารละลายยูเรีย-กากน้ำตาล (ปุ๋ยยูเรีย 1.5 กก. กากน้ำตาล 7.5 กก.  ละลายน้ำ 80 ลิตร (4 ปี๊ป)  ราดฟางข้าว 100 กก.  หรือใช้ฟางข้าว เสริมด้วย ใบถั่ว ใบกระถิน ใบมันสำปะหลังตากแห้ง  เป็นอาหารให้โคกิน วันละ 0.5 – 1 กก. ต่อตัว จะสามารถรักษาน้ำหนักโคในช่วงแล้งได้